Tras tomarme un café no “Museo do viño” mentres fose a mañá presentábase asollada, unha mañá de primavera, dirixinme cara a Barxacova, marabillado pola cegadora beleza da Ribeira Sacra que se despregaba fronte a min. Partindo desde A Teixeira, percorrín co meu coche por unha estreita estrada que serpenteaba cara ás tranquilas augas do río Sil. Ao longo do camiño, atopeime con escenas, vistas e pobos, como Cristosende, realmente incribles, preciosos, onde o encanto do rural e a calma reinaban en cada recuncho. Cruzando o río Mao, finalmente cheguei a San Lourenzo, unha aldea que parecía deterse no tempo, envolvida nunha serenidade case mística.

Ao chegar, fun recibido pola quietude do lugar, apenas interrompida polo murmurio dunha agradable brisa e o ladrido ocasional dos cans que vagaban polas rúas empedradas ou a vixilancia estrita dun galo. A atmosfera tranquila e apracible acompañoume mentres ía explorando cada recuncho deste enclave rural. Mesmo tiven unha breve charla con dous veciños que, sentados un fronte ao outro, falaban das súas cousas. Mentres percorría as estreitas ruas de San Lourenzo, quedei fascinado polas vivendas adornadas con escudos e esgrafiados, auténticas obras de arte talladas na pedra que narraban a historia e a identidade da comunidade. Descataba sobre todo o esgrafiado que hai nunha vivenda á entrada do pobo e que está meticulosamente elaborado. Estas representacións artísticas son moi variadas e diferentes segundo as zonas, con todo todas elas mostran intrincados deseños xeométricos e símbolos ancestrais, transmitindo o legado cultural de xeración en xeración. No municipio de Parada de Sil hai numerosas mostras de edificacións decoradas con encintados e con esgrafiados.

Antes de deambular por aquel lugar fixen unha visita á igrexa, á que se accede a través dun estreito canellón. Diversos autores fan mención, neste lugar, dun mosteiro medieval chamado San Lourenzo de Caldelas, do cal se falaba na historia da zona. Este mosteiro, do que se descoñecen moitos detalles, parecía ser un centro de importancia na rexión, vinculado á vida e a actividade espiritual da comunidade durante séculos. A súa presenza engadía un aura de misterio e veneración á atmosfera do lugar.

Nun documento de 1155 apuntado por Luis Sanchez Belda en “Documentos reais da Idade Media referentes a Galicia” o rei Fernando II concede ao seu capelán Don Rodrigo Menéndez o mosteiro de San Lorenzo de Caldelas, preto do Sil, entre os mosteiros de San Ciprián e San Adrián: “… mosteiro qui vocatur Sanctus Laurentius, et iacet in terra de Caldelas, tolo certo, iuxta flumen quod dicitur Sil, inter duo monasteria, scilicet Sancti Cipriani et Sancti Adriani”.

O templo actual non parece ir máis aló do século XVIII, pero tanto nos seus muros como nos dalgunhas casas do pobo, hai pedras que pertenceron a edificios moito máis antigos. Despois de facerlle unas cantas fotos, á igrexa e a algunhas tumbas, fun camiñar entre as casas, a maioría en estado ruinoso. Alí, nunha pequena praza dous veciños, sentados, dous homes charlaban das súas cousas ata que me viron. Calaron e miráronme e só recuperaron a palabra para responder o meu saúdo e á pregunta que lle fixen para confirmar cal era o camiño que leva á necrópole de San Vitor e que, como xa vira, estaba sinalada cun pequeno cartel. E cara alí dirixinme

A uns 500 metros de San Lourenzo de Barxacova e percorrendo o antigo camiño que ía cara a Forcas e logo á ponte de Conceliños e preto de onde se atopou a «espada de Forcas» (idade do bronce), existe unha gran necrópole rupestre que empezou a ser estudada e escavada en serio a partir do ano 2010. A historia deste lugar que se localiza xunto a un peñasco saínte pérdese nos séculos xa que os restos de tégula romana atopados lévannos como mínimo aos primeiros séculos da nosa era.

Para chegar á necrópole tiven que camiñar, aproximadamente, 20 minutos por unha preciosa senda. Sinalar que podemos iniciar o roteiro no aparcamento, rodeando a casa dos esgrafiados que temos ás costas do miradoiro, ou desde a praza onde se atopaban os dous veciños e que pasa por detrás da igrexa.

Seguindo as marcas homologadas de sendeirismo, raias branca e amarela, comecei a miña ascensión. O camiño estréitase e interna na montaña, ofrecendo preciosas perspectivas dos bosques da Ribeira Sacra, e con grandes laxas de pedra como pavimento en diferentes tramos.

Despois deste precioso paseo un chega á necrópole. O lugar fórmao unha pequena chaira e o cerro rochoso de 593 metros de altura desde o cal se divisa unha gran panorámica do estreito val do Mao. En fronte xusto, pero xa na Teixeira, está a coñecida como Pena do Castelo que formaría xunto con esta atalaia un control de paso por estas terras. Alí existiu unha capela medieval. Sabemos que as súas paredes aguantaron ata o século XIX pero un acto vandálico acabou cos restos esparexidos polo precipicio e polos arredores.

A necrópole de San Vitor de Barxacova érguese maxestosa nun lugar que, xeneroso, regálache unhas vistas incribles, que se mostra como un monumento á memoria daqueles que habitaron estas terras en tempos remotos. Os seus sepulcros, tallados na roca e orientados cara ao leste e o oeste, contaban historias de vida e morte, de esperanza e crenza nun máis aló. Ao explorar este sitio sacro, quedei impresionado pola meticulosa elaboración das tumbas, algunhas das cales alcanzaban unha lonxitude de ata 2,5 metros. 

Indicar que neste lugar distínguense dous sectores: o norte e o sur. No sector norte da necrópole, puiden observar unha preparación do terreo meticulosa, con algunhas tapas orixinais aínda conservadas. Destacaba unha tumba de dimensións impoñentes, agrandada ao escavar un sepulcro sobre outro, evidencia do respecto e a veneración cara aos defuntos. No sector sur, as tumbas aproveitaban a disposición natural da roca, distribuíndose en abanico e mostrando a habilidade e destreza de quen as construíu.

Alén da chaira elevábase unha gran roca chaira, sobre a cal se erixía a antiga capela de San Vitor, desaparecida no século XIX. As marcas dos cimentos da capela aínda eran visibles, lembrándome a importancia espiritual que este lugar tivera para a comunidade. A medida que exploraba cada recuncho da necrópole, marabillábame ante a riqueza histórica e cultural que emanaba das súas ancestrais tumbas.

Antes das escavacións de 2010 sabíase da existencia de catro tombas e en 1914 o investigador Joaquín Arias Sanjurjo falaba de que se vían sete máis. Unha vez estudado o lugar apareceron numerosos restos, moedas, tellas e ata cincuenta tombas antropomorfas escavadas na roca e moitas delas contaban coas pedras que se usaban para tapalas.

Na cima había dúas tumbas máis e durante os traballos apareceu outra que recibiu o nome de «tumba privilexiada» pola súa situación e estrutura a base de laxas e onde supostamente estaría enterrado algún personaxe de boa posición social. Nesta atopáronse restos óseos os cales foron analizados coa técnica do carbono 14 saíndo unha datación entre os séculos X e XI.

Ademais da tégula romana e alto medieval atopáronse tres moedas do tempo de Sancho IV (s.XII), Enrique II (s.XIV) e de Alfonso V de Portugal (s.XV). Isto lévanos a unha ocupación que abarcaría desde tempo dos romanos ata o século XV, data que se sabe que aínda existía culto na ermida.

Sábese que estas tumbas albergaron aos defuntos das veciñas localidades de San Lourenzo de Barxacova, de Forcas e de Ivil, en Pradomao.

Tras pasarme un intre naquel lugar, facendo fotos, lendo os carteis informativos e completándoos dita información mirando internet e gozando dunhas espectaculares vistas. Despois diso desfixen o camiño andado, dirixinme cara a San Lourenzo de Barxacova sen présas e fixándome na sorte que temos os galegos por ter sitios como este... e como outros moitos. Tamén tiven tento para reflexionar sobre como podería afectar, para ben e para mal, o feito de que a Ribeira Sacra pase a formar parte da Lista de Patrimonio Mundial da UNESCO. A candidatura, elixida polo Consello de Patrimonio Histórico, será presentada ante o organismo internacional en febreiro de 2025.

A ver que ocorre, mentres tanto lugares como este permítenche que un, un só, poida sentir o que sitios como San Lourenzo de Barxacova pode achegar. A min, moitísimo.

BAIXANDO DE A TEIXEIRA A SAN LOURENZO DE BARXACOVA

IGREXA DE SAN LOURENZO DE BARXACOVA

NECROPOLIS DE SAN VITOR

Tras anos de espera e expectativa, finalmente anunciouse hai uns días a culminación das obras de recuperación do Mosteiro de Bon Xesús de Trandeiras, unha xoia histórica que se erixe majestuosamente na rexión da Limia, en Ourense. O meu último recordo deste lugar remóntase ao ano 2015 (vídeo seguinte), e desde entón, anhelaba a oportunidade de volver e contemplar as transformacións que se xestaron neste icónico monumento.

Cun investimento considerable de 666.240,41 euros, as obras abordaron a consolidación de infraestruturas hidráulicas e a reconstrución integral do mosteiro, dirixida por expertos arquitectos e arqueólogos. Este proxecto foi establecido pola Confederación Hidrográfica do Miño-Sil, Ou.A. baixo o nome de "Proxecto de construción de actuacións de consolidación das infraestruturas hidráulicas asociadas ao mosteiro do Bon Xesús de Trandeiras (Xinzo de Limia, Ourense) PDM Miño-Sil".

Catro operarios, un arqueólogo e un arquitecto estiveron a traballar ata finais do pasado mes de marzo na recuperación e consolidación das ruínas do Mosteiro de Trandeiras. Trátase dunha actuación, impulsada pola Confederación Hidrográfica do Miño Sil (xustificado pola magnífica estrutura hidráulica que existe) e o Concello de Xinzo, encamiñada a facer deste conxunto un punto visitable. Joaquín López, director de obra, explicou que na zona había moita terra e vexetación encima, o que fixo necesario escavar en aras de descubrir máis vestixios. “O interesante é que están a aparecer, e así esperabamos que fose, os pavimentos orixinais. Tamén algunha dependencia do mosteiro que estaba totalmente enterrada e que non coñeciamos”, precisou López aos medios de comunicación, quen confirmou a aparición dunha curtidoría de peles “bastante interesante e que estaba totalmente enterrada”. Outra das singularidades do conxunto é o bo estado de conservación que presenta a súa rede hidráulica -preto de 500 metros de canalizacións-: “É dos poucos casos que existen”, di o director da obra. “Isto ten un interese moi grande para coñecer como eran esas infraestruturas en construcións de gran tamaño da época. Non existe nin moita información nin literatura respecto diso”, engade. Neste sentido, a parte que xa se podía entrever previamente está en moi bo estado, pero, cos traballos -que foron monitorizados pola Dirección Xeral de Patrimonio-, púidose ver que tamén o estaba a que discorre polo interior do mosteiro e a través da propia pavimentación. Todo isto permitirá ao visitante coñecer que puntos do mosteiro dispoñían de auga, así como os seus usos. A contorna do conxunto monacal posuía un conxunto de captacións e a auga distribuíase ao interior do inmoble polas mencionadas canalizacións. Os achados e informacións daranse a coñecer a través de paneis informativos que se instalarán para completar esta intervención.

Ao chegar, quedei, outra vez, marabillado pola maxestosidade da edificación, que data da súa fundación no ano 1520. Dicir que as orixes do mosteiro están envolvidos na lenda da aparición da Virxe María a Xan Folgoso, un veciño de San Tomé de Trandeiras. A historia entrelázase co labor do prior Alonso de Piña, quen, xunto co III Conde de Monterrei, contribuíu significativamente á construción da igrexa e o convento, en resposta ás aparicións marianas.

Despues de acceder a través dunha zona que hai tras a igrexa, nun lugar onde o muro que rodea todo o recinto esta vencido, cheguei ata o mosteiro. Alí ademais dos descubrimentos arqueolóxicos mencionados previamente, as obras de restauración revelan novos achados que lanzan luz sobre a historia e a arquitectura do mosteiro. identificaron estruturas e elementos non visibles anteriormente, entre os que destacan especialmente o lavatorium e a ampla tenería, que ofrecen unha visión máis completa da vida monástica en séculos pasados. A restauración móstrase especialmente meticulosa co sistema de abastecemento de auga, mencionado antes, e que está formado por varias fontes, captacións, conducións e depósitos, que permitiu comprender a importancia vital deste sistema na vida cotiá da comunidade monástica.

Nun sentido máis amplo, a importancia da auga transcende as paredes do mosteiro, lembrándonos a vitalidade e a centralidade deste recurso na vida humana e no equilibrio ecolóxico do planeta. Desde tempos inmemoriais, a auga foi venerada como un agasallo divino, un símbolo de vida e unha fonte de inspiración para a creatividade humana. Nun mundo onde a escaseza de auga e o cambio climático representan desafíos cada vez máis urxentes, a restauración do Mosteiro de Bon Xesús de Trandeiras e a preservación do seu sistema hidráulico lémbrannos a importancia de valorar e protexer este recurso invaluable para as xeracións presentes e futuras.

O conxunto monacal de Bon Xesús de Trandeiras foi construído no século XVI e ocupa unha superficie de 2.000 metros cadrados, que afortunadamente foi recuperada pola Administración Pública. É un lugar impresionante que conserva a igrexa e o claustro en bo estado, os cales presentan características do primeiro Renacemento, xunto con elementos góticos postmedievales, como cubertas de crucería e abundante decoración de grutescos e cardinas nas portadas e arquerías. Estes trazos arquitectónicos achegan o edificio a formas utilizadas na arte "isabelino" de Castela e o "manuelino" de Portugal. O claustro, de planta cuadrangular, exhibe arcos conopiales apoiados en columnas de fuste moldurado e capiteis sinxelos pero elegantes, cunha sobria decoración vexetal ou animal, similar á utilizada nas misericordias de coros da mesma época.

Este lugar foi testemuña de momentos históricos, como cando durante a Revolución Francesa serviu de refuxio para moitos curas e bispos franceses. En 1809, durante a Guerra da Independencia, as tropas francesas destruíron a igrexa e as súas imaxes, seguido da morte de sacerdotes, frades e civís. En 1813, outro incendio arrasou os dormitorios, cociña, claustro e aveños dos franciscanos. Coa exclaustración, o convento foi abandonado definitivamente, iniciando así a súa decadencia. Posteriormente, foi vendido a particulares que utilizaron as súas pedras e aveños para outras construcións no próximo pobo de Trandeiras.

O pasado mes de decembro conmemoráronse cincocentos anos desde a fundación do mosteiro, e é motivo de celebración que se decidiu recuperar este lugar para que todos podamos coñecer a nosa historia e orixe, e así preservar parte do noso patrimonio. Esta historia e patrimonio defínennos como sociedade.

Recoméndolles que visiten Trandeiras e o Mosteiro de Bon Xesús de Trandeiras.

 

INFORMACION

Hai uns días, mentres gozaba dun café en Penelas, contemplei como a igrexa de San Vicente erguíase con orgullo no alto. Animado decidinme visitar a igrexa, a cal se atopa en Aldea dá Costa, aproveitando que o atardecer se presentaba encantador, bañado por unha luz perfecta. Ao chegar, todo irradiaba unha maxia especial: a paisaxe, a igrexa, a reitoral e, sobre todo, a inmensa quietude que o envolvía todo. Era un atardecer frío e despexado, cun sol que pronto se ocultaría e que asolagaba cunha atmosfera especial toda a contorna. Como mencionei anteriormente, tanto a igrexa como a reitoral atópanse na Aldea dá Costa (Paderne de Allariz), un pequeno grupo de casas que buscan illarse das présas, do ruído e das multitudes. 

A Igrexa de San Vicente de Coucieiro é un templo de planta rectangular con cuberta a dúas augas, construído en perpiaño granítico perfectamente labrado e escuadrado. A súa fachada principal exhibe unha porta de acceso adornada baixo un arco de medio punto, seguida en altura por un óculo de grandes dimensións que alberga unha cruz puntiaguda calada en cristal. Sobre o óculo elévase a espadana, unha peza de dobre ollo coroada por pináculos que flanquean unha sorprendente áncora pétrica coroada por unha cruz latina sen figuración. Esta inusual espadana foi modificada parcialmente hai aproximadamente dous séculos (1815). 

Xunto a ela atópase a Reitoral de San Vicente de Coucieiro, un edificio en estado ruinoso de planta rectangular e cuberta a dúas augas. A súa fachada está composta por cachotería de granito da modalidade de opus incertum, encintada en cal, o que xera un fermoso contraste estético. Esta vivenda comunícase directamente co atrio do templo e coa rúa, neste último caso a través dun portalón cuberto separado da casa por un patio. Na súa fachada oeste, a vivenda presenta un balcón amplamente desenvolvido ao que se accede mediante escaleiras dun só tramo labradas en pedra. A reitoral está illada da veciñanza mediante un alto muro de 2.5 metros de altura construído en opus vittatum.