De todas as igrexas, a Catedral de San Martiño, amorno nai da diocese de Ourense, destaca pola súa natureza e significación peculiares. Nela o bispo, como o seu mestre, ten o seu catedra (de aí o seu nome de catedral) exerce o seu ministerio de pastor de esta É tamén centro da súa vida litúrxica. É cabeza e nai de todas as igrexas da diocese sendo San Martiño o noso patrón desde o século V.
A súa serena beleza, a súa sobria elegancia, a súa luminosidade equilibrada e funcionalidade litúrxica caracterízana
A Catedral de Ourense é un dos grandes templos románicos de España e unha das construcións máis importantes da Idade Media en Galicia. Esta catedral, antes houbo outras. Data da segunda metade do século XII e primeira do século XIII, o altar maior consagrouse o ano 1.188. Como un fogar, é un templo vivo que ha ir deixando en cada época os sinais da beleza e o amor, desde o Románico á Arte Contemporánea hai mostras valiosas de cada estilo, sen desdibujar a harmonía dun espazo equilibradamente vivido e construído.
Foi declarada Monumento Nacional o 13 de xuño de 1.931 e esta unida á basílica romana de San Juan de Letrán desde 1.867. A súa planta é de cruz latina e tres naves separadas por alicerces cruciformes, arcos lixeiramente apuntados e bóvedas de crucería que axilizan a densidade do Románico. A influencia, case obrigada, da Catedral de Santiago de Compostela e da arquitectura nova do Cister foron leccións, aquí, ben aprendidas e intelixentemente reelaboradas.
Museo Catedralicio
Accedemos por unha porta románica, en cuxa parte interior mostra un tímpano co cordeiro pascual, a Clausúraa Nova, un ángulo dun claustro que só se iniciou e que acumula unha importante colección de arte gótica. É obra de finais do século XIII cunha coidada decoración nos capiteis con escenas evangélicas, galantes, cinexéticas e mitológicas. Aquí, desde 1958, esta instalado o Tesouro da Catedral cun catalogo de pezas excepcionais entre as que destacan:
- Cruz Preciosa: Cruz profesional dun ourive anónimo excepcional. Foi don do Conde de Benavente para compensar a ruína causada á Catedral. De finais do século XV se hermanan nela o gótico final co primeiros fervores renacentistas. Guirnaldas, grutescos, animais fantásticos decoran os brazos da cruz; a macolla é tratada como unha arquitectura gótica. A principios do século XX enriqueceuse cunha colección de pedras preciosas. Adoita buscarse nela a diminuta presenza duns anxos gaiteiros.
- Esmaltes de Limoges: Este conxunto de esmaltes chegaron á catedral coas reliquias de San Martín no ano 1.188 para a consagración da Catedral Trátase dun conxunto de 53 pezas de cobre dourado esmaltado en champlevé, de clara execución nos famosos talleres de Limoges. Estes presentan un fondo de esmalte azul, salpicado de follajes con follas, discos e florones atravesados por tres bandas horizontais nunha das cales figura o nome do personaxe representado, estas son rectangulares de remate semicircular e representan á Virxe, os apóstolos, San Martín de Tours, cun evidente protagonismo, e outros santos como San Vicente, San Tirso e San Marcial de clara devoción limosina. Ademais tres placas de enxoita cos símbolos dos evanxelistas Mateo, Lucas e Marcos, 4 placas de dobre curva, unha placa semicircular e cinco rectangulares, 6 molduras de arco, unha columna e 11 torres. Considérase un do tres conxuntos máis importantes de esmaltes en España co de Silos e San Miguel de Aralar. Miden as placas grandes 31 x 12,6 x 3,7 cms. Estilísticamente están en relación con obras de alta calidade saídas de talleres lemosinos de finais do século XII como a arca de Mozac, a de Corrèze ou a encargada por Inocencio III para San Pedro, por iso é indubidable a procedencia de Limoges e a citada cronoloxía.
- Missale Auriense: O investigador Alfonso Prada Allo sinala que este é o primeiro libro galego impreso, con colofón, que se conserva, que non é o mesmo que afirmar que é o primeiro libro impreso en Galicia por Juan de Porres e Rodriguez da Pasera en Moterrey en 1494. Del quedan dous exemplares, un en papel que se custodia na Biblioteca Nacional de España; o outro, en pergamiño a tes cores e con notación musical, áchase no museo da Catedral de Ourense.
- Cruz de Azabache: Foi realizada en León a fins do século XV. Utilizábase no enterro dos cóengos ou beneficiados. É unha fermosa obra das denominadas cruces de gajos con castillete na que figuran santos, entre eles, Santiago Peregrino. O material, azabache, é fráxil e excepcional é, por iso, as obras de grandes dimensións.
- Tesouro de San Rosendo: Trátase de varios elementos, que teñen en común a súa procedencia no Mosteiro de San Rosendo de Celanova. Entre eles destaca un xadrez fatimí de cristal de roca, do século X, é un conxunto extraordinariamente valioso e que conta coa singularidade de non existir outra colección destas características ao conservarse oito pezas. O altar portátil, o báculo de marfil ou o anel son outras pezas destacadas. A mitra do santo, do século XII, é unha peza única: non existe no país outra que estea completa, coas dúas puntas (ínfulas), e conserva o forro orixinal e un pergamiño con escritura para darlle forma. Cun delicado brocado, en liño e ouro, conta con palabras escritas en árabe.
- Arqueta de Santa Susana: Procede do Saco de Roma (saqueo de Roma, 6 de maio de 1527) e en Ourense destinouse a conter as reliquias de Santa Eufemia. Orixinariamente era unha árquela para conter perfumes e aceites femininos polo que, quizais por iso, decórase con escenas do baño de Susana, tema tomado do Libro de Daniel. A súa construción dátase entre 1420-1430.
- Custodia do Corpus: Peza de ourivaría en prata de estilo manierista do século XVI, de autoría de Marcelo de Montanos, concibida arquitectónicamente a modo de torre. De planta hexagonal, con dous corpos con pavillón hexagonal encima do segundo. No zócalo leva escudo episcopal e imaxes do catro pais da Igrexa. Nos saíntes do zócalo representación das virtudes, e no corpo inferior un viril de tipo sol de Juan Sanz do século XVIII.
Pero ademais destas pezas a Sala do Tesouro ofrece outras moitas pezas: relicarios de diversos momentos, vasos sacros, tallas medievais e barrocas, algunhas de escultores afamados como o mestre de Sobrado, Francisco de Moure, ou Mateo de Prado. Hai un centellero de prata limeña cunha representación do Cerro do Potosí, un barco ex-voto que reproduce con detalle unha nave do século XVIII, táboas do Coro Catedralício obra de Juan de Angés, século XVI, ornamentos litúrxicos, etc
Sepulcros na nave da Epístola
Na nave da Epístula atópanse os arcosoleos con catro sepulcros yacentes de bispos de Ourense do século XIII e XIV. O primeiro deles correspondería ao bispo don Lorenzo, un prelado construtor que fixo avanzar a obra da catedral. Os seguintes poderían ser do mesmo taller pola heráldica que mostran e pertencen aos bispos Francisco Alfonso, Alfonso de Noya e Alvaro Pérez de Biedma. Visten todos as insignias pontificales.
Nos poyetes de muro (bancos de pedra), cara á porta, pódense observar diversos taboleiros de xogos tallados na pedra, son de época medieval. As pilastras, cara ao pórtico, nótase que foron refeitas no século XVI por ruína da catedral. Os capiteis son clasicistas.
Pórtico do Paraiso
É o Portico do Paraiso, sen ningunha dúbida, unha das obras máis importantes e significativas da Catedral de Ourense. A súa denominación fai alusión á pasaxe bíblica da Xénese, "á impresión de entrar no Reino dos Ceos unha vez atravesado polos que peregrinan até a Catedral con espírito piadoso e severo recollemento"
Na web da catedral sinálase que "por proximidade e por coñecemento a través dos artistas e mestres construtores, a Catedral de Ourense no seu interior levantou este pórtico cunha clara influencia compostelá; iso si, case cen anos despois e sen a xenialidade expresiva do mestre Mateo, o que pode apreciarse pola quietud das imaxes que balizan o pórtico. Pero iso motiva, no entanto, que o Pórtico do Paraíso non sexa un simple trasunto do da Gloria de Santiago, tendo a súa particular composición que o diferencia. Formado por tres arcos, o central de máis altura, caracterízase pola súa escultura policromada. O remate final do mesmo, seguramente, tivese lugar nos anos do Bispo Lorenzo.
Aínda que non chegou completo até os nosos días, segue con fidelidade a mensaxe catequético da Idade Media, encadeando as profecías do Antigo Testamento e a Boa Noticia dos Novo -Profetas e Apóstolos- na figura central de Xesucristo, que virá novamente para xulgar a vivos e mortas -Apocalipses-. A función moralizante do programa iconográfico é innegable, como pode advertirse debullando todo o conxunto: ceo, condenación, anxos trompeteros, que nos evocan os temores da sociedade posterior ao ano 1.000".
O Pórtico do Paraiso sufriu unha serie de reformas no século XVI, onde sobre todo perdeu o tímpano, hoxe presidido por unha magnifica talla de San Martín do século XVII e a simplificación dalgúns elementos como o parteluz que se representa o capitel coas tentacións de Cristo.
Na súa parte esquerda evócase o Antigo Testamento, a vella lei, os profetas, na dereita, o Novo Testamento cos apóstolos. E no arco da nave o xuízo coa salvación e a condenación, anxos trompeteros e capiteis con vicios e pecados como chamada de atención completan o programa. A policromía tense como do século XVIII, aínda que non aparece documentada cando tantas minucias asíntanse nos gastos coetáneos.
No parteluz, a Virxe do Consolo é unha elegante talla de Corniellis de Holanda (realizou tamén o retablo da capela maior en 1.520) do século XVI e o Santiago sedente en pedra policromara é unha rara representación do apóstolo como vencedor do mal e coa espada, símbolo do seu martirio. Esta é unha obra do século XIII colocándoa na súa actual localización no século XIX.
Nos muros laterais atopámonos con dúas grandes pinturas murais. Unha con San Cristobal, do século XVI, que era costume representar á entrada dos templos, para facilitar a súa vista xa que era crenza que evitaba a morte ese día. O outro representa a imposición da casulla da Virxe a San Ildefonso, do século XVIII.
Nun arcosoleo renacentista podemos ver a imaxe pétrea da Nosa Señora de Belén, do século XIV, co Neno que xoga cunha ave e na predela (banco) un relevo barroco do escultor Francisco de Castro Canseco co "Descanso na fuxida a Exipto" evocada a cidade de Ourense no caserío representado
Torrre Campanario
A tamén coñecida como a torre maior da Catedral de Ourense ou Torre das Campás áchase situada no ángulo noroeste da fachada principal. Como indica José Manuel García Díaz "hoxe pouco podemos ver, desde a rúa, da obra orixinal, ao acharse oculta polo revestimento de sillares que recubre o seu parte inferior, quedando á vista a zona superior do cubo sobre o que se ergue o campanario que xa non é medieval senón do XVII. Medieval tampouco é o revestimento inferior, pois data do século XIX e ten un espesor de 1,65 metros aproximadamente, como constatou Pita Andrade. A súa altura é duns 13 metros, rematando nun balcón estreito que percorre o seu tres caras".
Por tanto, orixinariamente, estamos ante unha torre medieval que no século XVII se recreación cos corpos superiores barrocos e no século XIX se encorsetó para evitar a súa ruína. Destinar, desde o principio, a albergar as campás da catedral. Nas escaleiras, que nos permiten acceder ao seu parte máis máis alta, reutilizáronse pedras como, por exemplo, parte da lapida sepulcral do bispo Juan de Velasco e Acevedo de 1.642. Tamén se poden observar diversas marcas medievais de canteiros. As xanelas inicialmente estreitas, santeras, con vontade defensiva agrandáronse para permitir máis luz.
O primeiro rellano, sobre o Pórtico do Paraíso, dispúxose como tribuna para o órgano no ano 1937, alí obsérvase a caixa do instrumento e os renovados tubos, a vidreira da Trindade do ano 2000 e unha perspectiva atractiva e diferente do templo. Desde este espazo pódese contemplar a solemne nave maior románica xa cuberta con bóvedas de crucería gótica sobre arcos que lixeiramente apuntan, até perderse á vista, na cabeceira co rosetón románico e a súa vidreira do século XIX. Obsérvase, en todo o seu esplendor, o retablo maior de Corniellis de Holanda e descóbrense algúns capiteis románicos e outros refeitos no século XVI cando a catedral tivo problemas de estabilidade.
Ascendendo polas escaleiras atopámonos cun espazo que serviu de cárcere para os cóengos e servidores da catedral e onde, tamén, tivo as súas prensas o impresor, sacerdote e poeta pacense Vasco Diaz Tanco. e que, actualmente, funciona como trasteiro.
Ascendendo o último e máis dificultoso tramo chegamos ao corpo de campás de planrta rectangular e dous ocos de medio punto por cara onde están colocadas as campás. Sobre elas vemos a bóveda e o interior da cúpula que deseño Pedro de Arén no século XVII. As campás, insubstituíbles no pasado, marcaban o ritmo de vida dos veciños, sinalaban os tempos e transmitían os sentimentos e as emocións.
A torre do campanario garda oito campás que se refixeron moitas veces (o bronce é duro pero relativamente fráxil). Cada unha delas ten o seu nome e, no pasado, as xentes de Ourense eran capaces de identificalas polas súas sones. Pertencen aos séculos XVII a XX. As campás máis grandes chámanse Pote e Maior, as denominadas curmás tocábanse para anunciar o coro, a Solemne subliñaba os grandes días e celebracións, a Diaria os oficios cotiáns, o Pote tocaba nas defuncións e o toque que se escoita actualmente sinala os cuartos e as horas do reloxo.
Retablo da Virxe do Rosario
O retablo manierismo do a Vigen do Rosario, tras unha reixa de Juan Bautista Celma, é unha obra escultórica relixiosa realizada por Juan de Angés en 1592.
O retablo, con escenas do rosario, é dun corpo con tres cales, dous entrecalles, ático, banco e altar.
- A hornacina da rúa central, de medio punto, coróase cun frontón partido curvo sostido por dúas columnas de fuste estriado con relevos no terzo inferior e rematadas por capiteis corintios.
- As hornacinas dos extremos están enmarcadas por alicerces idénticos aos da rúa central, aínda que estas coróanse con frontóns triangulares.
- Entre a rúa central e as rúas dos extremos destacan bajorrelieves coas escenas da Encarnación do Fillo de Deus e A Visitación da nosa Señora á súa curmá Santa Isabel baixo frontóns clásicos e arcos de medio punto.
- No ático áchase un Calvario coroado por un frontón curvo no que destaca en altorrelieve unha imaxe de Deus Pai portando un orbe.
- A ambos os dous lados figuran catro escenas da Paixón de Cristo en bajorrelieve, estando as dos extremos rematadas, do mesmo xeito que as escenas da Anunciación e a Visitación, por frontóns clásicos, mentres que as outras dúas figuran baixo arcos de medio punto.
As escenas representadas son:
- A oración no Horto,
- A flagelación de Jesús atado á columna,
- A coroación de espiñas e
- Jesús coa Cruz ao lombo camiño do Calvario.
Este catro episodios constitúen, xunto co Calvario, o cinco Misterios Dolorosos. Baixo as escenas da flagelación de Jesús atado á columna e A coroación de espiñas figuran inscritos os anos 1592 (data da construción do retablo) e 1876 (data da súa restauración). No banco figuran así mesmo catro pinturas sobre táboa obra de Arnao, a maioría alusivas a episodios da infancia de Jesús. O tres primeiras son O Nacemento do Fillo de Deus no portal de Belén, A presentación de Jesús no Templo e O Neno Jesús perdido e achado no Templo, que xunto coa Anunciación e a Visitación conforman os Misterios Gozosos. A cuarta e última pintura corresponde á vinda do Espírito Santo, único Misterio Glorioso presente no retablo.
Capela da Virxe das Neves
Na devandita capela atópase reservado o Santísimo. A fundación da capela débese ao cóengo cardeal Cebos Rodriguez
Como sinala Maria Dores Vila Jato no seu traballo titulado "O retablo renacentista en Galicia" "o retablo da Capela das Neves da catedral de Ourense foille encargado a Juan de Angés en 1592 e articúlase con zócalo, dous corpos con tres cales e ático sobre o que se sitúa o Calvario. A orde utilizada é o corintio no tres corpos (en relación coa súa dedicación á Virxe) e as columnas presentan o primeiro terzo do fuste decorado con temas vexetais e nenos espidos e o resto con estrías verticais, tal como usa Esteban Jordán (retablos da igrexa da Madalena de Valladolid ou maior de Santa María de Medina de Rioseco).
No basamento hai representacións dos Evanxelistas e os Doutores da Igrexa Latina; se os Evanxelistas disponse baixo. as rúas (dúas sitúanse na parte central), os Doutores ocupan a fronte dos pedestais sobre os que se montan as columnas que delimitan as diferentes callesT5 (Fig. 3).
No primeiro corpo represéntanse, en relevo, tres escenas da lenda da Virxe das Neves, en portadas remontadas por frontóns semicircu- lareiras apoiadas en ménsulas acantiformes as laterais, e frontón semicircular sobre columnas na rúa central.
O segundo corpo alberga tres esculturas (a da rúa central ha desaparecido) en hornacinas con frontóns semicirculares sobre ménsulas nas rúas laterais e con frontón partido sobre pilastras a central. No ático, unha hornacina coa escultura de San Martín e dúas medallones cos bustos de San Pedro e San Pablo.
Moito máis sinxelo é o retablo da capela do Rosario, tamén na catedral de Ourense, contratado por Angés en 1592. Consta de dous corpos sobre sotobanco e cinco cales, concedéndose maior desenvolvemento ás táboas pintadas, que alternan con relevos con escenas da Vida de Cristo e da Virxe.
Paulatinamente, dentro da propia evolución de Juan de Angés o Mozo obsérvase un avance cara a fórmulas clasicistas, depurando a ornamentación dos retablos e evitando o movemento en planta. Nos fustes das columnas desaparece a talla, quedando unicamente as estrías; úsase cada vez máis o pilastrado para enmarcar as portadas e os frisos preséntanse sen decoración. Tal ocorre no retablo maior do Mosteiro de San Esteban de Ribas de Sil (Ourense), que contratará Angés en 1593 e, sobre todo, no do Mosteiro de Xunqueira de Espadatiedo (Ourense),atribuído ao mesmo escultor . Neste retablo redúcese o número de corpos a dous e remate, acentúase a claridade das escenas e elimínase a talla do' terzo inferior do fuste das columnas. Suprímese o banco e as columnas do primeiro corpo arrincar1 de ménsulas avolutadas, que produ- cen un efecto de inestabilidade na visión do conxunto. O primeiro corpo está articulado por un alicerce e unha columna pareadas de orde corintia e fuste estriado, que acentúan o clasicismo da traza e serven de soporte ao entablamento sen decoración. A rúa central, hoxe ocupada por un sagrario de época posterior ao retablo, cóbrese co seu frontón partido que serve de ligazón co segundo corpo, onde se representa a Asunción da Virxe.
Sobre o entablamento discorre un alto pedestal de onde arrincan as pilastras do segundo corpo, que son lisas e en lugar de capitel levan unha ménsula. As portadas laterais rematan en frontóns partidos, en tanto que a central remata en recto. Este movemento de liñas unifícase no remate
que pecha en horizontal o retablo, ostentando os escudos da Orde Benedictina e unhas pirámides. O ático, que resalta a rúa central pola súa maior altura, está sostido por pilastras, e rematado por un frontón triangular co Pai Eterno".
Sepulcro da Infanta
Sepulcro feminino de pesonaje sen identificar, posiblemente unha infanta filla de Felipe de Castela e Margarita da Porca; tamén atribuído a Leonor de Castela, filla de Fernando III o Santo e Beatriz de Suabia, ou Isabel de Castela e Aragón, filla de Alfonso X o Sabio e Violante de Aragón.
O basamento do sepulcro procede do antigo coro gótico da catedral. A imaxe representa a unha nena que descansa a súa cabeza, cuberto por un sinxelo veo suxeitado por unha cinta, en tres almofadas. A yacija decórase con hexágonos encadeados de modo que ao enlazarse formen un pequeno rombo que se aproveita para labrar unha flor con botón central
Antigo Baptisterio
Esta capela pola que se accede por unha portada gotica abucinada foi o baptisterio da catedral con pila bautismal do século XIV e un pozo de auga. Destruída, xunto coa fachada norte de catedral en 1471 polo Conde de Benavente, nas súas loitas co Conde de Lemos, foi reconstruída pouco despois en estilo ojivas do último período cunha interesante bóveda estrelada e grandes ventás flamígeros raros na arte galega. Un deles conserva restos valiosos das vidreiras do século XVI.
O retablo é unha obra barroca de 1695 do escultor Benito Rodriguez Mujica, sendo o sagrario anterior, de estilo renacentista do século XVI e o seu autor é o escultor flamenco A. Purcellet. Na capela consérvanse algunhas obras de arte interesantes: o Tenante Románico da escola mateana do primeiro altar maior, unha Virxe do Leite gótico, un anxo trompetero relacionado co Portico do Paraiso e a maquinaria decimonónica do reloxo da torre da catedral.
Cimborrio
É o cimborrio gótico da Catedral de San Martiño uno dos aspectos arquitectónicos que a definen, que a dotan dunha especial personalidade e que atrae a a atención exterior de todos aqueles que até a cidade chegan.
Realízoo o mestre Rodrigo de Badaxoz entre os anos 1499 e 1505, seguindo os canons do gótico máis denso e decorativo propio da etapa final desta arte medieval. Encádrase dentro da arquitectura chamada hispano-flamenca que enche de galanura e graza ultímaa etapa do gótico.
"A funcionalidade do cimborrio non é outra que custodiar ao seu ochavado ao redor doce grandes ventás polos cales poida penetrar a luz solar para iluminar o cruceiro desde os seus 28 metros de altura, xa que os grosos muros de fábrica románica impiden que os escasos vans que neles teñen lugar iluminen suficientemente o interior do templo. Na balconada que queda no seu interior, sitúanse as imaxes dos Doce Apóstolos, un por cada ventá", indícase na web da catedral.
Brazo do Cruceiro Norte
Foi reconstruído en de o século XV despois de ser destruído como consecuencia das loitas nobiliarias entre o Conde de Lemos e o Conde de Benavente, de aí, o elegante rosetón gótico. Son curiosas as figuras e símbolos románicos que se acomodan nos ocos de luz dunha escaleira de caracol. Destaca o sepulcro do bispo vasco Pérez Mariño falecido en 1.343 e que foi quen trouxo a imaxe do Santo Cristo, evocada a outra tida por milagrosa da súa Fisterra natal. O sepulcro coa figura yacente do prelado presenta a Epifanía e, na fronte, as figuras exentas de Cristo sedente e mostrando as chagas e a María e Juán arrodillados como intercesores.
O Retablo da Quinta Angustia é unha obra escultórica relixiosa realizada polo Mestre de Sobrado (escultor borgoñón) cara a 1547, sendo a policromía encargada a Juan Tomás Celma en 1565 e atópase n unha capela fundada polo arcediano Alonso González da Morera, quen está enterrado aos pés do retablo.
A escena mostra o Descendimiento, momento en que o corpo de Cristo é baixado da cruz e sostido pola Virxe María acompañada das santas mulleres, José de Arimatea e Nicodemo. Pola súa banda, no ático do retablo áchase unha estatua de San Benito coa cogulla nomástica, o báculo e o libro que o caracterizan, mentres que na predela atópanse representadas as armas da Morera.
En 1776, Carlos Rodríguez incorporou sobre o ático un remate en estilo rococó consistente nunha rocalla de grandes dimensións e, a ambos os dous lados do retablo, unhas orellas de similares caracter
Capela do Santo Cristo.
O primeiro corpo da capela foi construído por Juan de Herrera, homónimo do arquitecto del Escorial, no século XVI. Foi posteriormente ampliada no século XVI por Pedro de Arén. Esta separada do brazo norte do cruceiro por unha artística reixa de Juan Bautista Celma. Loce esta capela unha exuberante decoración barroca de Francisco Castro Canseco e ofrece un gran interese devocional e escultórico. Aquí alóxase gran parte da sillería do coro da catedral obra de Diego de Solís e Juan de Angés o mozo. Foi retirado o coro da nave central en 1937, dicir deste coro que foi un dos máis notables de España gardando un gran parecido co de San Marcos de León. De estilo manierista tépedo pero acusando aínda forte influxo de Juan de Juni.
Os retablos na embocadura do arco triunfal son de Castro Canseco.No da dereita atópase unha pequena imaxe de alabastro da Virxe Branca copia da famosa Virxe de Trapani de Sicilia e resaltando a marabillosa escultura de San Mauro de Francisco de Moure, sendo esta a súa obra máis importante. Na embocadura relevos marianos e unha exaltación angélica da San Cruz.
A tribuna de palosanto é obra portuguesa do século XVIII. Na parte inferior presenta un curioso programa iconográfico coas sibilas en relevos de Castro Canseco. Os grandes lenzos con temas da Paixón son do pintor valisoletano Manuel Peti Vander (1658-1736) que copia temas de Lucas Jordán. O que representa a Cea de Emaús é do pintor ourensán Manuel Vidal en 2011.
O autor do altar e baldaquino do Santo Cristo é Domingo de Andrade, mestre de obras da catedral de Santiago de Compostela, e copia o que fixo para esta catedral. O resto da abirragada decoración do camarín, trasaltar e relevos son obra de Francisco de Castro Canseco e representan a oración do horto, a flagelación e a Piedade e, no alto, a invención e a exaltación da Santa Cruz.
A milagrosa e portentosa imaxe de Cristo é do século XIII, madeira cuberta de pel para dar aspecto de cadaver, pelo e uñas postizas. A lenda quere que sexa obra de Nicodemo, aparecida sobre o mar de Finisterre, e que lle crece o pelo e a barba. A realidade é que responde a unha iconografía do crucificado do gótico que por influencia do franciscanismo humaniza a figura de Jesús e destaca o dramatismo da Paixón.
Se percorremos o baldaquino e o trasaltar observaremos o busto da Dolorosa e a talla do Cristo do Perdón importantes obras da escola castelá: A Dolorosa dos Sierra, discípulos de Gregorio Fernández
Capela da Conversión de San Pablo
Na devandita capela atopámonos co retablo da Conversión de San Pablo, unha obra escultórica relixiosa realizada por Mateo de Prado e Bernardo Cabrera en 1656.
O 13 de febreiro de 1656, Mateo de Prado, en colaboración con Bernardo Cabrera, contratou co deán Don Gonzalo de Armada Araújo, quen adquirira a capela ao cabildo en 1653, a realización de figuras en relevo relativas á conversión de San Pablo para a hornacina de maior tamaño da parede frontal, reservándose a hornacina de menor tamaño para unha talla da Inmaculada Concepción. Respecto ao relevo da conversión, de Prado e Armada acordaron que a figura principal mostraríase enteira, mentres que as demais figurarían en mediorrelieve cun fondo dunha terza, sendo testemuña do devandito acordo o escultor Pedro do Val.2 O retablo, cuxa policromía orixinal data do século XVII e corresponde a Martín López Gayoso, foi repintado por Ricardo Vilanova en 1861.
O retablo, de estilo barroco, componse dun corpo cunha soa rúa, banco e ático. O corpo mostra unha escena en relevo enmarcada nunha hornacina rectangular flanqueada por dous pares de columnas salomónicas as cales mostran relevos de acios e follas de vide nos terzos superior e inferior e fuste estriado na parte central. O marco que encadra a escena mostra á súa vez nos laterais unha estrutura similar a unha columna embutida a cal se compón dunha pilastra na zona superior, unha ménsula baixo ela e, na sección inferior, un estípite. O banco alberga notables ménsulas de rocalla baixo as columnas, mentres que o ático apóiase nunha cornixa graduada baixo a que se sitúan saíntes os cales descansan sobre ménsulas, de rocalla do mesmo xeito que os presentes no banco. O ático, en cuxa base destacan dúas volutas, conta cunha hornacina con arco rebaixado coroada por unha cornixa graduada rematada por un frontón curvo presidido por unha imaxe do Espírito Santo baixo forma de pomba. Nos extremos, flanqueando o ático, áchanse escudos heráldicos datados en 1659.
Capela da Inmaculada
En 1658 o escultor Mateo de Prado recibira no encargo por vontade testamentaria do deán Don Antonio Sotelo e Novoa2 dun retablo e unha imaxe a tamaño natural da Inmaculada Concepción, hoxe en día situada no Museo da Catedral e en mal estado de conservación. O retablo actual, sufragado polo deán Don Antonio Francisco Salgado, data de 1778 e foi creado para substituír ao orixinal, considerablemente deteriorado por mor da humidade.
O retablo que alberga a talla é dun corpo e unha rúa con ático. De estilo rococó, o mesmo caracterízase por ser, xunto co retablo de San Juan, o único da catedral de tipo cascarón. A imaxe da Inmaculada atópase nunha hornacina avenerada de medio punto enmarcada por dous pares de columnas cilíndricas con fuste estriado e relevos de rocalla (as acanaladuras son máis pronunciadas no terzo inferior). Os alicerces están apoiados sobre baseas e coroados por capiteis corintios baixo prominentes cornixas das cales parte o ático, de forma semicircular no que se acha outra hornacina de medio punto cunha imaxe de San Francisco de Paula vestido co hábito da súa orde e emprazado nesta capela por ser a onomástica do deán Don Antonio. O retablo conta á súa vez cun altar no que destaca un relevo do Sacro Corazón así como unha pedra de ara.
Capela da Asunción (ou da familia dos Argiz)
Atópase nesta capela o retablo da Asunción, unha obra escultórica relixiosa realizada por Mateo de Prado e Bernardo Cabrera entre 1657 e 1658. Esta capela, tamén denominada Capela de Argiz e situada nun dos extremos do deambulatorio, constitúe un dos lugares máis destacados da catedral pola riqueza do seu retablo así como por albergar unha pequena capela onde se conserva unha talla do Cristo dos Desamparados.
Do cinco capelas existentes na girola, a da Asunción é a única, xunto coa Capela de Santa Isabel, que está permanentemente aberta ao público.
O retablo, de estilo barroco e rica policromía de cores vivas, componse dun corpo cunha soa rúa, banco e ático. No que respecta á talla da Virxe, esta figura rodeada dun coro anxelical desde a peana até a parte superior, destacando dous anxos a cada lado portando instrumentos de corda e dúas na parte superior en posición de soster sobre a cabeza da Virxe unha coroa real suspendida da cornixa que separa o corpo do ático. A ambos os dous lados obsérvanse dous prominentes ménsulas de rocalla e dous pares de columnas salomónicas decoradas con acios e follas de vide e coroadas por capiteis corintios. Sobre os alicerces áchase un frontón partido e, sobre a imaxe da Asunción, dúas pronunciadas volutas que serven á súa vez de base ao ático, de forma rectangular e rematado por un frontón curvo o cal descansa sobre dous pilastras e catro columnillas apoiadas sobre ménsulas. A escena nel plasmada foi engadida polo fillo de Pedro Álvarez, quen dispuxo un bajorrelieve de San Francisco de Agarrades obra de José González. Nos extremos poden contemplarse os emblemas heráldicos do fundador, quen pertencía á Santa Inquisición, a cal tiña ao príncipe dos apóstolos como o seu patrón. Respecto da escena mostrada, esta representa a San Francisco no monte Alverna pedindo ao cabaleiro Orlando unha cela xunto a un haxa, onde o seráfico oraba, índose a outro lugar máis solitario a medida que se achegaba a festividade da Asunción.
Baixo a imaxe da Virxe, no banco, áchanse dous bajorrelieves con escenas alusivas a San Antonio de Padua e a San Pedro de Verona a dereita e esquerda respectivamente. O relevo de San Pedro mostra ao santo vestido co hábito dos dominicos no momento en que é asasinado por un sectario dos cátaros ou maniqueos. Na súa man dereita mostra unha palma, un dos seus atributos persoais, circundada por tres coroas en alusión á súa predicación, martirio e castidade, portando na súa man esquerda un bastón no cal se apoia. En adicción ao anterior, San Pedro ten cravada no peito unha espada até a empuñadura, dispóndose o sectario a cravarlle unha machada na cabeza. Pola súa banda, o relevo de San Antonio mostra ao santo lucindo o hábito da súa orde e acompañado polos seus atributos: o Neno Jesús e un libro aberto.
No retablo poden observarse varios defectos consistentes en fragmentos perdidos, como a falta de parte do dedo meñique da man esquerda da talla da Virxe e a ausencia de case a metade superior da figura do Neno Jesús no relevo de San Antonio, a cuxa escultura lle falta ademais a man esquerda. Sumado ao anterior, pode apreciarse unha profunda greta na imaxe da Asunción a cal ascende desde a cabeza do anxo situado na base da talla até aproximadamente o xeonllo da perna dereita da Virxe, xunto á cal se acha outra greta de menor lonxitude.
Capela Maior
Na Capela Maior non atopamos co retablo maior da catedral de Ourense, unha obra de principios do século XVI realizado por Cornielles de Holanda e que constitúe un exemplo do estilo barroco influenciado á súa vez pola arte renacentista e franca-borgoñón.
Elaborado entre os anos 1516 e 1520 e formado por catro corpos e cinco cales, o máis destacado é a iconografía do conxunto, a cal se organiza ao redor de tres eixos:
- o primeiro deles presidido por unha talla sedente de San Martín de Tours, patrón da catedral;
- o segundo conformado por unha representación cíclica das vidas de María e Jesús; e
- o terceiro protagonizado pola Asunción de María, copatrona da igrexa xunto con San Martín.
O retablo constitúese como un libro aberto cuxa lectura, de esquerda a dereita, comeza desde o extremo esquerdo da parte superior, non formando a rúa central parte desta narrativa, fóra da escena mostrada no corpo inferior, a cal representa A Piedade. Todas as representacións baséanse nos evanxeos canónicos, salvo as dúas primeiras (Natividade de María e A Presentación de María no Templo sendo Nena) e a oitava (A Dormición de María), tomadas dos evanxeos apócrifos. As escenas mostradas no retablo son, desde a parte superior e de esquerda a dereita: Natividade de María; A Presentación de María no Templo sendo Nena; A Anunciación; A Visitación; O Nacemento e Adoración dos pastores; A Epifanía; A Circuncisión; A Dormición de María; O Neno Jesús entre os Doutores; O Bautismo de Jesús; A Última Cea; Oración do Horto; A Flagelación; A Crucifixión; A Piedade; O Enterro de Cristo e A Resurrección.
Respecto dos intercolumnios, situados baixo doseles, estes constan de trinta e seis figuras pintadas de branco no século XIX.3? A pesar de que non todas puideron ser identificadas, si se coñece a identidade da maior parte delas, existindo figuras do Antigo Testamento (David, Abrahám, Isaías, Juan Bautista, os doce apóstolos, etc.) e varios santos e santas (San Francisco, Santo Domingo, San Roque, Santa Mariña, Santa Eufemia, Santa Lucía, Santa Catalina, Santa Marta, etc.), destacando particularmente unha basta figura de Santiago Peregrino refeita no século XIX. Pola súa banda, a zona superior do retablo atópase decorada con mascarones e con escudos episcopais, estes últimos emprazados nos laterais e sostidos por salvaxes. O retablo foi sufragado por Don Orlando Carretto della Rovere, quen foi bispo comendatario de 1511 a 1527.3?
Formando unidade co retablo áchanse os retablos relicario de Santa Eufemia e os Santos Facundo e Primitivo a dereita e esquerda respectivamente, ambos os do século XVIII. Sobre as urnas acristaladas que albergan as reliquias atópanse escenas en relevo co martirio e o achado dos corpos, obra de Francisco de Castro Canseco en 1717, e, sobre estas, escudos do cabildo e do bispo Dámaso Egidio Igrexas Lago, realizados durante a Restauración. No que respecta ás urnas coas reliquias, as mesmas atópanse custodiadas a ambos os dous lados por tallas vestidas á moda do século XVIII de San Facundo e San Primitivo na da esquerda e de Santa Mariña e Santa Eufemia na da dereita, obra de Castro Canseco. Xunto ao retablo e na parte superior da capela sitúanse dous grandes lenzos os cales representan o martirio dos Santos Facundo e Primitivo á esquerda e o martirio de Santa Eufemia á dereita. Estes cadros, cuxos marcos dourados son de estilo barroco, son obra do pintor Manuel Peti Vander e foron obsequio de Don Simón Pérez Pavía en 1721. Baixo estes lenzos destacan o sepulcro do cardeal Don Pedro de Quevedo e Quintano á esquerda e un magnífico sepulcro anónimo á dereita, coñecido como o sepulcro do bispo descoñecido. Respecto ao de Don Pedro de Quevedo, o cabildo, coa axuda de Don Manuel Fernández Varela, Comisario Xeral da Santa Cruzada e admirador de Quevedo, promoveu a construción do monumento funerario de mármore de Carrara ao escultor Antonio Solá. O sepulcro, o cal conta con firma e está datado en Roma no ano 1833, foi colocado no lado esquerdo do presbiterio baixo a dirección dos arquitectos Don Afasto Andrade e Don Domingo Lareu.
No relativo ao sepulcro anónimo, datado a comezos do século XIV, propúxose que o mesmo pertence a Don Gonzalo Núñez de Novoa (falecido en 1332). Este sepulcro, o cal destaca por ser un dos monumentos funerarios máis importantes conservados en Galicia, mostra unha imaxe yacente do bispo vestido coas súas pezas pontificiales, unha representación detallada dos seus funerais, a intercesión da Virxe e o Xuízo Final na parte superior.
Pola súa banda, o altar foi realizado e colocado fronte ao retablo en 1966 con pezas da sillería do coro gótico, sendo consagrado o 16 de xaneiro do mesmo ano polo bispo Temiño Sainz. A sillería do coro, datada entre 1580 e 1590 e elaborada en madeira de nogueira, é obra de Diego de Solís e Juan de Angers, con gran influencia de Juan de Juni. A cátedra episcopal constitúe unha dobre sede encargada polo bispo Ilundain en 1916 ao ebanista Ricardo Pérez, mentres que a cruz que preside o presbiterio, realizada en prata sobredorada con cabujones de esmalte, é unha obra clasicista do século XVII. Así mesmo, a lámpada suspendida no centro da nave, datada no século XVII e realizada en prata, foi un obsequio do bispo Ares de Canabal, sendo as lámpadas de ferro forxado, datadas cara a 1930, obra do ferreiro Manuel Martiña. Pola súa banda, as dúas reixas menores que pechan os accesos laterais foron construídas en 1631 polo rejero Amaro Pérez e as mesmas presentan imaxes da Virxe e San Martín. No tocante aos extremos do cruceiro, as reixas alí situadas son obra de Juan Bautista Celma e datan de 1589.As mesmas portan o escudo do bispo Don Pedro González de Acevedo así como relevos marianos, un San Martín e figuras de vulto redondo co Calvario e varios santos e santas. Os púlpitos, obra tamén de Celma, contan con tornavoces do século XVIII.
Respecto ao cimborrio que coroa a capela, leste posúe bóveda estrelada e a súa autoría corresponde ao mestre Rodrigo de Badaxoz. De estilo gótico, foi realizado entre 1499 e 1505 e a súa función consiste en iluminar a Capela Maior, concentrándose a luz sobre o retablo que preside o altar. Até a súa construción houbo no seu lugar unha bóveda de crucería cunha estrutura de vigas que permitía colgar un incensario, a imitación do famoso botafumeiro de Santiago de Compostela.
NOTA: Queda pendente, espero que nun breve tempo, a visita aos tellados da Catedral
FONTES/BIBLIOGRAFIA
https://www.romanicodigital.com/sites/default/files/pdfs/files/ourense_Ourense.pdf
https://www.farodevigo.es/opinion/2017/01/20/esmaltes-limoges-catedral-16434026.html
http://jesus-manuel.com/2015/07/13/la-joya-bibliografica-de-ourense/
https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/ourense/2021/10/24/tesoros-patrimonio-ourense/0003_202110O24C7994.htm
https://www.facebook.com/CatedralOurense/posts/1658879457522955/
http://jesus-manuel.com/2015/08/15/837/
https://es.wikipedia.org/wiki/Retablo_del_Rosario_(Catedral_de_Orense)
El retablo renacentista en Galicia (Maria Dolores Vila Jato)
https://catedralourense.com/el-cimborrio-gotico/
https://es.wikipedia.org/wiki/Retablo_mayor_de_la_catedral_de_Orense
