Sempre é un pracer percorrer as terras do Ribeiro e máis o é esta época otoñal, no día no que honramos a San Martiño. Os seus outeiros, o Avia e as súas marxes, os seus vales fecundos onde descansan os seus viñedos pintados de ocres, amarelos e vermellos, as súas fermosas localidades que gardan un riquísimo patrimonio fan que moverche por esa comarca sempre sexa dos máis gratificante.
Seguindo co meu plan de visitar os mosteiros de Ourense achégueme á localidade e San Clodio, no municipio de Leiro. Alí sitúase o antigo mosteiro de San Clodio que visitei por ultima vez no ano 2005.
As orixes deste mosteiro, que os monxes do mosteiro de encargaron de alimentar, afunden as súas raíces nunha lenda segundo a cal San Vincencio apareceuse aos monxes do cenobio de San Clodio de León anunciándolles a razzia de Almanzor do ano 982. Estes fuxiron e fundaron este mosteiro en Galicia coa advocación do anterior. Ao século VI retrotrae, en cambio, a orixe do mosteiro según Antonio de Yepes que, na súa obra Coronica da orde de San Benito, dá o ano de 554 como o da chegada dos monxes desde San Clodio de León, de onde fuxirían debido á persecución por parte de visigodos arrianos en tempos do rei Riquila que provocaría o martirio do abade e de doce monxes. O resto fuxiría e fundaría nestas terras de Castela unha nova casa coa advocación do seu mosteiro de orixe.
Tras estas orixes lendarias o mosteiro entre nunha fase histórica que comeza no ano 928 cando Álvaro e Sabita asinan o documento de fundación da nova comunidade de fratrum, servorum et ancillarum Christi, segundo reza o texto, que debía ocupar o edificio que construíran na entón denominada Vila Emeterii, xunto ao río Avia. Á fundación séguelle un gran silencio documental só roto no ano 1076 pola doazón da vila de Esposende e, en 1105, dunhas vilas en Bieite que pasan a formar parte do patrimonio monacal. Tras isto, no ano 1158, atopámonos co "testamento do abade Pelagio", unha especie de inventario ou estado da cuestión do mosteiro como preludio a un cambio no seo da comunidade. Ese cambio non era outro que a introdución da regra de San Benito, coa que San Clodio se unía ao proceso de benedictinización dos vellos cenobios altomedievales galegos que viña realizando xa desde finais do século XI.
Tras este importante episodio seguíronlle outros, non menos importantes, como foron o seu paso á observancia cisterciense no século XV. É entón cando, de feito, prodúcese o momento de verdadeiro esplendor da comunidade que chegou a ter até unha vintena de monxes e a súa entrada na reforma da Congregación de Castela e que, no caso de San Clodio, tardou en realizarse ante a férrea oposición do prior Rodrigo de San Xes (1489-1488?) sendo efectiva só a partir do ano 1536 coa confirmación do papa Pablo III.
Tras o decreto de desamortización do ano 1836, os monxes foron expulsados e os bens do mosteiro pasaron a mans do Estado destinándose as dependencias claustrais a Cuartel da Milicia Nacional. En 1843 o Concello de Leiro instalou no claustro principal a escola primaria, o cárcere e o salón de plenos, pero este uso non puido impedir a imparable deterioración dos edificios. En 1891, con todo, a vida cenobítica volveu ao mosteiro coa chegada dunha pequena comunidade benedictina procedente de San Julián de Samos.
A protección institucional chegou, polo menos en teoría, coa declaración como Monumento Histórico Artístico Nacional no ano 1931, aínda que a deterioración de moitas das súas dependencias continuaba implacable. Houbo que esperar aos anos noventa do século XX para que chegase a definitiva recuperación de todo o mosteiro a través dun ambicioso proxecto de restauración e
rehabilitación cofinanciado pola Xunta de Galicia e a cadea hostaleira Hotusa que abriu nas antigas dependencias monásticas o primeiro hotel-monumento de Galicia. En 1999 comezáronse os traballos de restauración na igrexa, único testemuño que chegou até nós do mosteiro medieval, que empezaron polas cubertas e bóvedas, limpáronse tamén os muros interiores que estaban encalados e dotouse a todo o templo dunha nova iluminación. A última intervención digna de mención produciuse no ano 2014 co fin de restaurar as interesantes pinturas murais do século XVI que se conservaban tras o retablo barroco que ao ser desprazado un tres metros cara adiante permite a súa visita comodamente.
Como indiquei antes achégueme a San Clodio, no meu paseo por O Ribeiro, para volver gozar do seu mosteiro e sabendo perfectamente, pola época do ano en que nos atopamos, que non podería acceder ao seu interior e que soamente podería admirar e fotografar o seu exterior.
A igrexa é o único testemuño que chegou até nós do mosteiro medieval xa que todas as dependencias anexas foron totalmente reconstruídas tras a incorporación da comunidade á Congregación de Castela. Anteriormente, tal como consta nalgunha fonte documental, debeu existir unhas igrexas prerrománica. A actual igrexa debeu de comezarse a construír nas últimas décadas do século XII finalizándose na terceira ou cuarta década do XIII. A pesar das reformas sucesivas que sufriu, leste chegou até nós practicamente íntegra e en bo estado de conservación.
É esta unha igrexa, situada nun terreo cunha forte inclinación norte-sur que obrigou a realizar importantes traballos de desmonte, de planta basilical con tres naves, sendo a nave central é o dobre de ancha que as laterais, e rematando, cada unha delas nunha ábsida na zona oriental.
O cruceiro e as naves foron reformadas, ao construírse as bóvedas de crucería estrelada. Soamente conserva a cuberta orixinal, a zona ocupada polo coro alto. Os demais tramos teñen bóveda de crucería estrelada, realizada en datas moi posteriores. A construción das bóvedas ocasionou importantes reformas na fábrica medieval do edificio.
O mosteiro non conserva ningunha dependencia medieval na actualidade. O claustro procesional ocupa o mesmo lugar no que se situou o anterior claustro medieval. É de planta cadrada. Cada unha das súas ás ten dous corpos. O segundo claustro ocupa a zona oriental. A planta tamén é cadrada. Ten dous pisos. A inferior conta con arcos de medio punto, volteados sobre alargadas columnas, e o superior con dinteles sobre zapatas.
Comecei a miña visita na fachada principal da igrexa, á que se accede descendendo unha escalinata dobre, no seu parte occidental. Esta fachada atópase lixeiramente desprazada con respecto ao eixo longitudinal da igrexa e presenta unha portada está deseñada con arquivoltas moi apuntadas e culmínase cun gran rosetón cegado, flanqueado por outras dúas aberturas máis pequenos. Na súa parte dereita atópase o campanario, ten unha portada abucinada de tres arquivoltas con adornos de follas e o dous interior e exterior con perfís de nacela e bocel, descansando sobre capiteis de adornos vexetais e xeométricos excepto o interior esquerdo que ten arpías. Pecha na parte superior unha chambrana de relevos en diamantes moi frecuente nos mosteiros cistercienses. Columnas de fustes lisos con signos de canteiro moi visibles sosteñen as arquivoltas. Dous grandes contrafuertes centran a portada, quedando á dereita o campanario claramente engadido posterior ao orixinal. É de destacar a imaxe de cruz de dobre brazo que se atopa tallada en pedra no muro que está enfronte da portada occidental e que fai referencia á reliquia de lignum crucis que desde antigo posúe o mosteiro.
Tras esta fachada móstrase o corpo da igrexa formada por unha nave principal de catro tramos da mesma altura que as laterais e que se sostén con alicerces cadrados que ten semicolumnas encostadas sostendo os arcos formeros. A cabeceira formada por tres capelas, as dúas laterais con arcos de medio punto sostidos por senllas columnas e un tramo recto con bóveda de canón que termina en ábsida semicircular en cuxo centro unha pequena xanela de arco de medio punto lixeiramente abucinada ofrece iluminación ao interior. A capela central, con arco triunfal adornado por columnas similares ás do resto da igrexa e un arco apuntado, dan paso ao presbiterio de paredes rectas e bóveda de crucería cuxos nervios de gran anchura están adornados por un triplo bocel e pechado por un retablo barroco que oculta a ábsida semicircular con tres xanelas de maior tamaño sobre todo a central que está dividida en dous partes. No exterior a gran sorpresa é a beleza do tres ábsidas e das xanelas que os adornan que son de bela factura fortemente románicos que fan do conxunto unha imaxe que permanece no recordo, especialmente a situada á esquerda que se adorna dunha arquivolta externa de ajedrezado jaqués de fina factura, seguida dun rebaixe en nacela con pequenas bólas e pechando o arco interior un bocel que apoia en capiteis adornados un con arpías e outro con follas e columnas de fuste liso. Unha imposta con cenefa de cravos percorre toda a ábsida dando un gran equilibrio a toda a composición.
O corpo superior está presidido por un gran rosetón que, orixinalmente, alagaría de luz a nave principal, pero que perdeu protagonismos a reza das modificacións que posteriormente sufriu. Está formado por tres aneis, dos cales, o interno, perdeu parte das dovelas na parte inferior. Devanditos aneis presentan, de maneira alternativa, motivos abstractos e naturais.
O muro do colateral sur quedou totalmente oculto coa construción do claustro e a sancristía modernos pero, en cambio, o norte atópase totalmente á vista aínda que moi reformado. A pesar do recrecimiento comentado conserva a primitiva estrutura de cinco tramos separados por contrafuertes. No tres últimos panos de muro aínda se conservan as sinxelas saeteras rasgadas con simples arcos de medio punto para iluminar tenuemente a nave lateral.
En cálea norte debeu de existir unha porta lateral que foi tapiada en datas temperás dado o desgaste que presentan os sillares que a selan. O que se se conserva é un rosetón que, aínda que tampouco conserva tracería, si unha desenvolvida rosca formada por unha plástica sucesión de molduras cóncavas, planas e convexas. Cale sur dispón tamén dun rosetón pero o seu aspecto xeral, hoxe moi alterado, debeu de ser xa orixinariamente diferente ao de cálea norte. De feito, neste ángulo fora prevista unha torre campanario tal como atopamos noutros exemplos de igrexas anteriores e contemporáneas desta mesma tipoloxía. Testemuño diso é o corpo baixo da actual que, polo menos até o nivel da imposta, é de fábrica románica. Testemúñano así a estereotomía dos muros e a continuidade por eles de elementos arquitectónicos como o tornalluvias ou os resaltes graduados, todos eles coincidentes en altura cos dos contrafuertes da rúa central. Ademais, se lembramos, neste ángulo pola parte interior é onde se construíu a escaleira de caracol para acceder ao nivel de campás. No século XVII o que se fixo foi aproveitar este corpo baixo para alzar sobre el o novo campanario moderno. A fachada remata na parte superior cun piñón a dúas augas que ocultaría, a modo de pano, a verdadeira cuberta a dous niveis das naves.
O peche de todo o Hotel Mosteiro non me permitiu máis que gozar de maneira moi condicionada do exterior deste lugar, da súa igrexa que se caracteriza por gran sobriedade e da contorna en que se atopa. Queda apuntada o regreso en épocas máis propicias para poder ver e visitar de maneira máis exhaustiva este máis que interesante lugar
Fontes:
